सौर्यमण्डलमा घुमिरहेका रहस्यमयी ‘डार्क कमेट’: पृथ्वीका लागि खतरा कि पानीको स्रोत?

हाम्रो सौर्यमण्डलमा केही यस्ता अनौठा र रहस्यमयी वस्तुहरू घुमिरहेका छन्, जसले वैज्ञानिकहरूलाई आश्चर्यमा पारेको छ। यी वस्तुहरू न त पूर्ण रूपमा क्षुद्रग्रह (asteroid) हुन्, न त धूमकेतु (comet)। बरु, यी दुवैको एक अनौठो मिश्रण हुन्, जसलाई ‘डार्क कमेट’ अर्थात् ‘अँध्यारो धूमकेतु’ नाम दिइएको छ।

यी रहस्यमयी चट्टानहरू सौर्यमण्डलमा एक नयाँ प्रकारका खगोलीय वस्तु हुन सक्ने वैज्ञानिकहरूको अनुमान छ। यिनीहरूको अध्ययनले पृथ्वीमा पानी कसरी आयो भन्ने जस्तो महत्वपूर्ण प्रश्नको जवाफ दिन सक्छ। तर, यसका साथै यी वस्तुहरू हाम्रो ग्रहका लागि पहिले पहिचान नभएको खतरा पनि हुन सक्छन्।

खुसीको कुरा, अब हामीसँग यी अनौठा वस्तुहरूबारे जान्ने एक सुनौलो अवसर छ। जापानको एक अन्तरिक्ष यान, संयोगवश, यस्तै एउटा डार्क कमेटतर्फ तीव्र गतिमा अघि बढिरहेको छ। जब यो यान सन् २०३१ मा आफ्नो गन्तव्यमा पुग्नेछ, तब यी वस्तुहरू के हुन् र यिनले कसरी काम गर्छन् भन्नेबारे हामीले ठोस जानकारी पाउने आशा गर्न सकिन्छ।

डार्क कमेटको रहस्य: के हुन् यी वस्तु?

डार्क कमेटको पहिलो सङ्केत सन् २०१६ मा मिलेको थियो, जब खगोलविद्हरूले एउटा यस्तो क्षुद्रग्रह फेला पारे जसले धूमकेतुको जस्तो व्यवहार देखाइरहेको थियो। सामान्यतया, क्षुद्रग्रहहरू चट्टानी र निष्क्रिय हुन्छन् र मंगल र बृहस्पति ग्रहको बीचमा रहेको ‘एस्टेरोइड बेल्ट’मा पाइन्छन्। अर्कोतर्फ, धूमकेतुहरू बरफ र चट्टानले बनेका हुन्छन्, जसको सूर्य नजिक आउँदा लाखौं माइल लामो पुच्छर बन्छ र यिनीहरू प्रायः सौर्यमण्डलको बाहिरी भागबाट आउँछन्।

सन् २०१६ मा देखिएको वस्तु अनौठो थियो। यसको गति धूमकेतुको जस्तै थियो, तर यसमा धूमकेतुको कुनै पनि सामान्य विशेषता, जस्तै पुच्छर, देखिएको थिएन। जब अनुसन्धानकर्ताहरूले सूर्यको परिक्रमा गर्ने यसको बाटो अध्ययन गरे, उनीहरूले देखे कि यस वस्तुलाई गुरुत्वाकर्षण बाहेक अन्य कुनै अज्ञात शक्तिले बेलाबेलामा हल्का धक्का दिइरहेको थियो। यो धक्का सानो, प्रति सेकेन्ड केही मिलिमिटर मात्र भए पनि, पृथ्वीबाट टेलिस्कोपमार्फत हेर्दा पत्ता लगाउन सकिने खालको थियो।

यस प्रकारको “गैर-गुरुत्वाकर्षण प्रवेग” (non-gravitational acceleration) धूमकेतुहरूका लागि सामान्य हो। जब धूमकेतु सूर्यको नजिक पुग्छ, त्यसमा भएको बरफ तात्छ र ग्यास र धुलोको रूपमा बाहिर निस्कन्छ, जसले एक सानो रकेट थ्रस्टरको जस्तो काम गर्छ। तर, सन् २०१६ मा देखिएको वस्तुमा कुनै देखिने धुलो वा बरफको अवशेष थिएन र यो तुलनात्मक रूपमा निष्क्रिय देखिन्थ्यो।

त्यसको एक वर्षपछि, सन् २०१७ मा खगोलविद्हरूले यस्तै व्यवहार देखाउने अर्को वस्तु, ‘ओउमुआमुआ’ (Oumuamua) पत्ता लगाए। यो सिगार आकारको चट्टान, धातु र बरफको टुक्रा थियो, जुन हाम्रो सौर्यमण्डलमा बाहिरी तारा प्रणालीबाट आएको पहिलो ज्ञात अन्तरतारकीय वस्तु थियो।

त्यसपछि सन् २०२३ मा, अमेरिकाको मिशिगन स्टेट युनिभर्सिटीका खगोलविद् ड्यारिल सेलिगम्यानको नेतृत्वमा रहेको टोलीले सूर्यको परिक्रमा गरिरहेका यस्तै ६ वटा वस्तुहरू फेला पारेको घोषणा गर्‍यो। यी वस्तुहरूको कक्ष क्षुद्रग्रहको जस्तै थियो, पुच्छर थिएन, तर तिनीहरूले अनौठो गति लिइरहेका थिए। डिसेम्बर २०२४ सम्ममा यस्ता वस्तुहरूको कुल संख्या १४ पुगेको छ, तर तिनीहरूको अनियमित गतिको पछाडिको कारण अझै रहस्य नै छ। सेलिगम्यान भन्छन्, “यो वास्तवमा के कारणले भइरहेको छ भन्नेबारे हामीलाई अझै कुनै सुइँको छैन।”

क्षुद्रग्रह र धूमकेतु बीचको भिन्नता मेटिँदै

वैज्ञानिकहरूका अनुसार, क्षुद्रग्रह र धूमकेतुहरू ४.६ अर्ब वर्ष पहिले ग्रह निर्माण प्रक्रियाबाट बचेका अवशेष हुन्। डार्क कमेटको अस्तित्वले यी दुई प्रकारका वस्तुहरूबीच कुनै स्पष्ट विभाजन रेखा नहुन सक्ने सङ्केत गर्छ। न्युजिल्यान्डको क्यान्टरबरी विश्वविद्यालयकी खगोलविद् मिसेल ब्यानिस्टर भन्छिन्, “पहिले धूमकेतु भनेको लामो पुच्छर भएको र क्षुद्रग्रह भनेको चट्टानी र सुख्खा वस्तु भन्ने ऐतिहासिक दृष्टिकोण थियो। त्यो धारणा अब पूर्ण रूपमा बदलिएको छ।”

डार्क कमेटहरू “सक्रिय क्षुद्रग्रह” (active asteroids) भन्दा पनि फरक छन्। सक्रिय क्षुद्रग्रहहरूमा कहिलेकाहीँ सतहबाट बरफ बाहिर निस्केर धूमकेतुको जस्तो पुच्छर बन्छ, तर डार्क कमेटमा कुनै पनि सामग्री बाहिर निस्किएको देखिँदैन, यद्यपि तिनीहरूले स्पष्ट रूपमा धूमकेतुजस्तै गति लिइरहेका छन्।

संयोगले मिलेको अवसर: हायाबुसा-२ को यात्रा

अब यी रहस्यमयी वस्तुहरूलाई नजिकबाट अध्ययन गर्ने अवसर संयोगले जुराएको छ। डिसेम्बर २०२० मा, जापानको हायाबुसा-२ (Hayabusa2) अन्तरिक्ष यानले ‘र्युगु’ (Ryugu) नामक क्षुद्रग्रहबाट सङ्कलन गरेको नमूना पृथ्वीमा खसाल्यो। तर, यानमा अझै इन्धन बाँकी थियो, त्यसैले जापानी अन्तरिक्ष एजेन्सी (JAXA) ले यसलाई १९९८ KY26 नामक अर्को क्षुद्रग्रहतर्फ पठाउने निर्णय गर्‍यो।

आश्चर्यजनक कुरा, पछि गएर थाहा भयो कि १९९८ KY26 पनि सेलिगम्यानको टोलीले पहिचान गरेको डार्क कमेटहरू मध्ये एक थियो। हायाबुसा-२ का परियोजना प्रबन्धक युइची चुडा भन्छन्, “मिशन योजना बनाउँदा हामीलाई डार्क कमेटबारे थाहा थिएन। यो साँच्चै रोमाञ्चक छ।”

हायाबुसा-२ सन् २०३१ मा १९९८ KY26 मा पुग्नेछ। यो ३० मिटर चौडा वस्तु कुनै पनि अन्तरिक्ष यानले भ्रमण गरेको सबैभन्दा सानो खगोलीय पिण्ड हुनेछ। सुरुमा, यानले टाढैबाट तस्बिरहरू लिनेछ। यदि यसको गति धूमकेतुजस्तै ग्यास निस्किएर बढेको हो भने, हायाबुसा-२ ले त्यो पक्कै पत्ता लगाउनेछ। पछि, यानले सतहमा गोली आकारको प्रोजेक्टाइल प्रहार गरेर सानो खाडल बनाउने र भित्री संरचनाको अध्ययन गर्ने योजना पनि बनाएको छ।

भविष्यको अनुसन्धान र सम्भावित सिद्धान्त

एउटा नयाँ सिद्धान्तअनुसार, डार्क कमेटहरू सुरुमा क्षुद्रग्रह बेल्टमा बरफ भित्र दबिएका क्षुद्रग्रहहरू थिए। बृहस्पति ग्रहको गुरुत्वाकर्षणले गर्दा तिनीहरू सूर्यतर्फ धकेलिए र तीव्र गतिमा घुम्न थालेपछि वा कुनै वस्तुसँग ठोक्किएपछि टुक्रिए। यस प्रक्रियाले भित्र लुकेको बरफलाई बाहिर निकाल्यो र तिनीहरूलाई ‘डार्क कमेट’ बनायो। यो सिद्धान्तले तिनीहरूको तीव्र परिक्रमा (केही मिनेटमा एक पटक) र अनौठो गतिको व्याख्या गर्न सक्छ।

अबका दिनहरूमा जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोप (JWST) जस्ता शक्तिशाली दूरबिनहरूबाट पनि यिनीहरूबारे थप जानकारी मिल्ने आशा गरिएको छ। तर तत्कालका लागि, सबैको नजर हायाबुसा-२ को यात्रामा टिकेको छ। यो मिशनले सौर्यमण्डलको उत्पत्ति र पृथ्वीमा जीवनको स्रोतबारे हाम्रो बुझाइलाई सधैंका लागि बदल्न सक्ने क्षमता राख्छ।(ऐजेन्सी)