एलियनको खोजमा नयाँ आशा: के वैज्ञानिकहरूले ताराको सम्पूर्ण ऊर्जा सोस्ने ‘डाइसन स्फेयर’ फेला पारे?

काठमाडौँ । खगोल विज्ञानको दुनियाँमा एउटा यस्तो खबरले तरंग ल्याएको छ, जसले परग्रही जीवनको खोजमा नयाँ अध्याय थप्न सक्ने सम्भावना देखाएको छ। वैज्ञानिकहरूले ब्रह्माण्डमा कुनै अत्यन्त विकसित सभ्यताले निर्माण गरेको मानिने एक विशाल संरचना ‘डाइसन स्फेयर’ (Dyson Sphere) को सम्भावित प्रमाण फेला पारेको दाबी गरेका छन्। यदि यो दाबी सत्य साबित भएमा, यो मानव इतिहासमा परग्रही बौद्धिक जीवनको पहिलो ठोस संकेत हुनेछ।

के हो डाइसन स्फेयर?

कुनै पनि विकसित सभ्यताको ऊर्जाको आवश्यकता कसरी पूरा होला? यही प्रश्नको जवाफ खोज्ने क्रममा बेलायती-अमेरिकी भौतिकशास्त्री फ्रिम्यान डाइसनले सन् १९६० मा एक क्रान्तिकारी अवधारणा अघि सारेका थिए। उनको सिद्धान्तअनुसार, कुनै पनि प्राविधिक रूपमा अत्यन्तै उन्नत सभ्यताले आफ्नो ऊर्जाको बढ्दो माग पूरा गर्न आफ्नो सौर्यमण्डलको तारालाई पूर्ण रूपमा घेर्नेछ।

यो घेरा ऐना वा सौर्य प्यानलहरूबाट बनेको एक विशाल गोलाकार संरचना (Shell) हुनेछ, जसले ताराबाट निस्कने शतप्रतिशत ऊर्जालाई सोसेर आफ्नो उपयोगका लागि प्रयोग गर्नेछ। यसलाई नै ‘डाइसन स्फेयर’ नाम दिइएको हो। यो कुनै एउटा ठोस गोला नभई, ताराको परिक्रमा गरिरहेका अर्बौं साना-साना सौर्य ऊर्जा संकलकहरूको झुण्ड पनि हुन सक्छ।

डाइसनले आफ्नो सन् १९६० को एक शोधपत्रमा लेखेका थिए, “कुनै पनि बौद्धिक प्रजाति आफ्नो औद्योगिक विकासको चरणमा प्रवेश गरेको केही हजार वर्षभित्रै आफ्नो मातृ तारालाई पूर्ण रूपमा घेर्ने कृत्रिम जीवमण्डलमा बसोबास गरिरहेको भेटिनुपर्छ।”

वैज्ञानिक कल्पनाबाट विज्ञानको सिद्धान्तसम्म

यो अवधारणा सुन्दा कुनै विज्ञान कथा (Science Fiction) जस्तो लाग्नु स्वाभाविक हो, र वास्तवमा यसको प्रेरणा त्यहीँबाट लिइएको थियो। डाइसनले यो विचार सन् १९३७ मा प्रकाशित ओलाफ स्टेपलडनको उपन्यास ‘स्टार मेकर’ (Star Maker) बाट लिएको कुरा सधैं खुला रूपमा स्वीकार गर्थे। तर उनले यसलाई वैज्ञानिक आधार दिएर परग्रही सभ्यता खोज्ने एक व्यावहारिक तरिकाको रूपमा प्रस्तुत गरे। उनको तर्क थियो, यदि यस्तो कुनै संरचना ब्रह्माण्डमा छ भने त्यसले ताराको प्रकाशलाई छेक्नेछ र सामान्यभन्दा धेरै इन्फ्रारेड विकिरण (Infrared Radiation) अर्थात् ताप उत्सर्जन गर्नेछ, जसलाई पृथ्वीबाट टेलिस्कोपमार्फत पत्ता लगाउन सकिन्छ।

पछिल्लो खोजले के देखाउँछ?

हालै वैज्ञानिकहरूको एक टोलीले अन्तरिक्षमा रहेका लाखौं ताराहरूको तथ्यांक विश्लेषण गर्ने क्रममा केही यस्ता ताराहरू फेला पारेका छन्, जसले अनौठो संकेत देखाइरहेका छन्। यी ताराहरूबाट आउने प्रकाशमा अस्वाभाविक रूपमा कमी देखिएको छ र सामान्यभन्दा अत्यधिक मात्रामा इन्फ्रारेड विकिरण उत्सर्जन भइरहेको पाइएको छ।

यो त्यही संकेत हो, जुन डाइसनले भविष्यवाणी गरेका थिए। ताराको प्रकाशलाई कुनै अपारदर्शी वस्तुले छेकेको र त्यस वस्तुले ताराको ऊर्जा सोसेर तापको रूपमा फ्याँकिरहेको हुन सक्ने वैज्ञानिकहरूको अनुमान छ। यद्यपि, यो कुनै प्राकृतिक कारण, जस्तै कि तारालाई धुलोको बाक्लो बादलले घेरेको कारणले पनि हुन सक्छ। तर, हालसम्म अध्ययन गरिएका संकेतहरू प्राकृतिक प्रक्रियाबाट व्याख्या गर्न कठिन देखिएकोले यसले ‘डाइसन स्फेयर’ को सम्भावनालाई बलियो बनाएको छ।

अब के हुन्छ?

वैज्ञानिकहरूले यो केवल “सम्भावित प्रमाण” मात्र भएको र यसलाई पुष्टि गर्न थप गहिरो अनुसन्धान आवश्यक रहेको बताएका छन्। उनीहरू अब जेम्स वेब स्पेस टेलिस्कोपजस्ता शक्तिशाली उपकरण प्रयोग गरेर यी शंकास्पद ताराहरूको विस्तृत अध्ययन गर्ने योजनामा छन्। यदि यो वास्तवमै कुनै कृत्रिम संरचना भएको पुष्टि भएमा, यसले मानवजातिलाई ब्रह्माण्डमा हामी एक्लै छैनौं भन्ने अकाट्य प्रमाण दिनेछ र मानव सभ्यताको भविष्यलाई हेर्ने दृष्टिकोणमा नै आमूल परिवर्तन ल्याउनेछ।

यो खोजले फ्रिम्यान डाइसनको दूरदर्शी सोचलाई पुनः एकपटक चर्चामा ल्याएको छ, जसले विज्ञान कथाको एउटा कल्पनालाई परग्रही जीवन खोज्ने वैज्ञानिक विधिको रूपमा स्थापित गरिदिए।(सीएनएन)